Tsikbalil mejen ch’aaj ja’
Juntéenake’ tu paachil jump’éel naje’ yanchaj jump’éel u llavei ja’e’,
le je’ela’,
ch’ach’ajnaj míin jump’éel wi’inal,
u yuumil le najo’ ka tu yile’,
ka’aj bin u yutskíinsej,
ba’ale’,
ka’aj ts’o’ok u yutskíinsike’,
ka tu ch’otaj,
tia’al ma’ u seen pée’chajal ja’i’.
Te chan llave ch’o’ote’,
p’áat túun ka’ap’éel mejen ch’aaj ja’e,
chéen chojokbalo’ob tu ka’a tséelil,
ba’ale’ ma’ tu lúubulo’ob tumeen mina’an u muuk’il utia’al,
le beetik túune’,
ma’ lu’ubo’ob je’ex u láak’o’ob tu báaxalo’ob te chan áakal ja’o,
ma’ sáan jo’op’ok u seen paktikubaobe’,
ka tu chéen bey t’anubao’ yéetel u paakato’obe’.
Le mejen ch’áach’ajal ja’o,
te k’iino’ob je’elo’,
ts’o’ok u na’atiko’ob u jach k’a’ananilo’ob,
le beetik túune’,
yaane’ jach noj ba’al u yu’ubikuba mix tech u chéen t’anik u yéet láak’o’obo’.
Le chan ch’áaj ja’o’ tu t’ana le nojoch ch’aajo’,
ba’ale’,
le je’ela’ mix tu núukaj u t’a’anali’,
le chan ch’áajo’ ka túun tu tukultaje’,
“yaanili’ k xáantal weye’,
je’elili’ u t’aane’” kex ma’ in lúubul tia’al in súutul ja’e,
je’ex u maasilo’obo’,
ka’ache’ mejen ch’aajo’ ki’imak u yóolo’ob yéetel mejen p’uuruxo’ je’exena’,
beora táan u chéen báaxalo’ob ichil le chan aakal ja’o.
Le nojoch ch’aaj túune’,
saatal u yóol u séen sa’asats’ubaj,
ku mochkuba,
ku k’exik u bixil u wíinklal,
táan yéetele’,
le ku k’áatal ti’,
tumeen le chan ch’aaje’:
-¿ba’ax ten uts ta wich a k’e’ek’exik u bixil a wíinklal?,
¿ma’ ta wilik ikil a seen betik beyo’,
je’el a jáatsal tia’al a súutul ka’ap’éel ch’aaje’?
Chéen lej tu yu’ubaj le nojoch ch’aaje’,
ka tu jáan núukaj:
-u’uyech túun,
mina’an a su’tal,
bix a táabal a t’anen beya’,
ma’ wáa ta wilik teen u ts’ok ch’aajil le llavea,
le óo’lale’ ken lúubuken te chan aakal jao’,
yéetel jach noj ki’imak óolalil kin k’ambil tumeen u maasilo’ob ts’o’ok u lúubulo’obo’,
mix a ka’aj t’anken chan x p’uurux ch’aaj,
¿máax u k’áat u beet u x p’uurux ch’aajil je’execho’?.
Le chan ch’aaj túune’ ka’aj tu mukul núukaj:
- ann sa’asten-,
ka’aj túun jo’op’ u láalatik jump’éel chan k’aay,
tia’al ma’ u yóotik u kaxant tsikbal,
yéetel le x nojoch ch’aaje’.
Táan túun u tukultik:
- je’el bixe’ ba’ale’ tu ka’atulo’one’ juntakáalili’ ba’ax yéetel beetano’on,
yéetel ja’-.
Le mejen ch’aaj ja’ súuto’ob ja’i te aakal ja’e,
xu’ul u seen k’iimbesajo’ob,
beora jach ka’anano’ob le óo’ale’ táan u je’elskubao’,
máan ja’atskab yéetel chíinil k’iin,
le yuum k’iino’ tu jach chokokúunsaj le lu’umo’,
le aakal ja’e tu bin u sa’ap’al,
mix tu yu’uba’ u juum le ja’ je’ex ka’ache’,
le llavei táan xan u séen chokotal,
leti’ túun beet u jest’kubaj le nojoch ch’aaj ja’e,
xu’ul u k’e’ek’exik u bixil u wíinklal,
ka súut chéen jump’éel p’uurux ch’aaj ja’,
je’ex káajike’.
Ka’ana’an yéetel ok’on óol yanik,
chéen tu cha’antik bix u bin u sa’ap’al u maasilo’ob lu’ubobe’,
ba’ale’,
kex beyo’ letie’ láaili’ táan u tukultik táan u páa’ta’al yéetel noj k’iimbesaje’,
kex láalaj súutuke’ le aakal ja’e tu bin u jach chichantal.
Le chan ch’aaje’,
tu’ub ti’ ba’ax úuch ka tu yóotaj u t’ane’,
ka chéen táab u t’anej,
-¿u’uyej,
bix a wilik ka chan tsikbanako’on,
ka’alikil ti’ yano’on weye’,
tia’al beyo’,
ma’ u jach náakal k óol?
- le ku jáan núukik le x nojoch ch’aaje’,
-¡ma’ wáa ta na’ataj ba’ax tin wa’alaj techi’,
ma’ keeto’oni’,
tene’ jach nojchen yéetel jats’uts bek’echil in wíinklal!
-,
mix ts’o’ok u t’aane’ ka tu chéen óotaj u sats’ u wíinklal,
tia’al u ye’esik u ki’ichpamil,
ba’ale’ le ba’ax tu beeto’ leti’ beet u lúubul,
¡ch’ajam!,
ka’aj chéen pe’k’aji.
- ¡ma’alob in wéet láak’,
je’elili’ k ilikba tu ka’atene’!
- tu chéen aawtaj le chan ch’aaj ka’alikil tu cha’antik,
u pe’ka’ajal le nojoch ch’aaj ichil le aakal ja’o.
Beey túuno’ le chan ch’aaje’ p’áat tu juunal,
ka’aj jo’op’ túun u k’aay……la la la la la la………… juntúul chan x box kuklin sáan jo’op’ok u na’akale’,
ka tu yilaj le chan ch’aaj ja’ ka tu tukultaj,
- je’el u béeytal in k’uchul in chuk le ch’aaj ma’ili’ lu’ubko’-,
ka túun tu ya’alaj ti’ le chan ch’aaj ja’,
- chan x ki’ichpam ch’aaj ja’,
chuupech yéetel kuxtalil,
jach ma’alob tin kaxtilech,
tia’al in wuk’ech,
tumeen jach ta’aytak in kíimil yéetel uk’aj- tu chéen a’alaj túun le chan x box kuklino’.
Le chan ch’aaj ja’ jach ki’makchaj u yóol,
tumeen tu kaxtaj jach ma’alob bejil,
ma’ chéen u lu’ubul tia’al u sa’ap’al te lu’umo’,
ma’,
beora yaan u chupik yéetel kuxtalil u láak’ kuxa’an ba’al.
Le llave túune’ jumpuli’ ma suunaj ch’ach’ajáankili’,
le chan x p’uurux yéetel jach ki’ichpam ch’aaj ja’e,
tu yáantaj tu láakal u láak’tsil le chan x box kuklino’,
ka ts’o’ok u yuk’iko’ob ja’e béeychaj u xik’nalo’,
tia’al u bin u kaxto’ob u láak’ kúuchil tu’ux yaan u láak’ ja’.
AUTORA DEL CUENTO
Isabel Gama
TRADUCCIÓN Y LOCUCIÓN
EN MAYA DE YUCATÁN
Lilia Hau Ucán
CORRECCIÓN Y REVISIÓN
DE ESTILO EN ESPAÑOL
Ytzel Maya
ILUSTRACIÓN Y DISEÑO EDITORIAL
Jessica Mitzy Reyes Juárez
RESPONSABLE DE DISEÑO
DEPARTAMENTO DE DISEÑO MULTIMEDIA
Fernando Ivan Dupotex Herrera
DESARROLLO DE AUDIOLIBROS
DEPARTAMENTO DE DISEÑO DE
MATERIALES DE LENGUAS INDÍGENAS
Luis Flores Martínez
INSTITUTO NACIONAL DE LENGUAS INDÍGENAS
DIRECCIÓN GENERAL
Juan Gregorio Regino
DIRECCIÓN DE POLÍTICAS LINGÜÍSTICAS
Alejandra Arellano Martínez
DIRECCIÓN DE COMUNICACIÓN SOCIAL
Rogelio Hermenegildo García
RESPONSABLE DE LA PUBLICACIÓN
COORDINACIÓN DE DIFUSIÓN
Y ASUNTOS INTERNACIONALES
Gloria Jadra Gutiérrez